Zaburzenia funkcji tarczycy

Tarczyca to jeden z najważniejszych gruczołów wydzielających hormony. Wpływa na wiele aspektów naszego życia; od produkcji energii przez wygląd skóry i włosów aż po samopoczucie. Tarczyca to gruczoł endokrynny położony u podstawy szyi poniżej krtani, produkujący hormony: tyroksynę (T4) i trijodotyroninę (T3), do syntezy których niezbędny jest jod. Hormony te regulują wiele procesów fizjologicznych, wpływając na różne aspekty naszego życia. Przede wszystkim regulują tempo procesów metabolicznych, termogenezę, czyli wytwarzane ciepła i utrzymanie prawidłowej temperatury ciała, metabolizm lipidów. Odpowiadają także za wzrost kości i prawidłowy rozwój płodu szczególnie wzrost i rozwój mózgu.

Praca tarczycy i ilość wydzielanych przez nią hormonów jest regulowana przez hormon przysadkowy tyreotropinę (TSH thyroid-stimulating hormone). Im mniejsze stężenie tyroksyny i trójjodotyroniny tym bardziej wzrasta ilość wydzielanego przez przysadkę TSH. I odwrotnie – wysokie stężenie hormonów tarczycy powoduje zahamowanie wydzielanie TSH. Wydzielanie z kolei hormonu TSH pozostaje pod kontrolą podwzgórza za działającego za pomocą tyreoliberyny TRH.

We krwi hormony tarczycy występują w formie wolnej (free T4 – fT4, free T3 – fT3) oraz w formie związanej z białkami. Formy wolne są aktywne biologicznie, a związane są pulą zapasową, nieaktywną. Ze względu na wahania stężeń białek wiążących w pewnych stanach klinicznych w ocenie czynności tarczycy stosuje się oznaczenia frakcji wolnej hormonów.

Choroby tarczycy częściej dotykają kobiety niż mężczyzn. Wynika to z cyklicznych zmian hormonalnych, takich jak menstruacja, ciąża czy stosowanie antykoncepcji, a także większej predyspozycji kobiet do chorób autoimmunologicznych.

Niedoczynność tarczycy

To stan, gdy gruczoł ten produkuje zbyt małą ilość hormonów, jak ma to miejsce w:

• przewlekłym autoimmunologicznym zapaleniu tarczycy, czyli chorobie Hashimoto, która jest wywołana przez autoprzeciwciała produkowane przez organizm skierowane przeciw peroksydazie tarczycowej anty-TPO i przeciwko tyreoglobulinie anty-TG. Przeciwciała te przewlekle oddziałują na tkankę gruczołu stopniowo doprowadzając do stopniowego jej uszkodzenia,
• po chirurgicznym usunięciu tarczycy lub po leczeniu jodem promieniotwórczym
• w przebiegu chorób przysadki lub podwzgórza, prowadzących do niedoboru TSH lub TRH.

Zaburzenia funkcji tarczycy – objawy niedoczynności:

• zmęczenie, senność,
• uczucie ciągłego zimna, łatwe marznięcie,
• zaburzenia pamięci,
• przyrost masy ciała,
• osłabienie siły mięśniowej,
• zaburzenia miesiączkowania, niepłodność,
• zaparcia,
• skóra sucha, zimna, blada, nadmierne rogowacenie naskórka,
• włosy suche, łamliwe,
• obniżenie pracy serca,
• ochrypły, matowy głos.

Niedoczynność tarczycy może być jawna, gdy podwyższonemu stężeniu TSH towarzyszy obniżone fT4 lub subkliniczna, gdy tylko występuje obniżone TSH, a stężenia fT3 i fT4 pozostają w normie. Może mieć charakter wtórny, jeśli wynika z niedoboru TSH spowodowanego chorobą przysadki lub trzeciorzędowy – gdy przyczyną jest zaburzenie wydzielania TRH przez podwzgórze.

Nadczynność tarczycy

To stan, gdy dochodzi do nadmiernej produkcji hormonów tarczycy. Do przyczyn należą:

• choroba Gravesa-Basedowa, w której przeciwciała produkowane przez organizm skierowane są przeciwko receptorowi dla TSH anty-TSHR (TRAb), stymulują tarczycę do produkcji hormonów.
• guzki tarczycy wydzielające hormony,
• podostre zapalenie tarczycy (choroba de Quervaina) – o etiologii wirusowej w zależności od fazy choroby.

Zaburzenia funkcji tarczycy – objawy nadczynności:

• nerwowość, rozdrażnienie,
• uczucie gorąca, wzmożona potliwość,
• skóra ciepła, różowa, nadmiernie gładka,
• cienkie i łamliwe włosy i paznokcie,
• duszność, kołatanie serca,
• chudnięcie,
• częste wypróżnienia bądź biegunka,
• osłabienie siły mięśniowej,
• powiększenie obwodu szyi z powodu wola,
• wytrzeszcz oczu, obrzęk i zaczerwienie powiek.

W przypadku jawnej nadczynności tarczycy stwierdza się podwyższone stężenia hormonów tarczycy przy obniżonym TSH. Jeśli obniżone jest jedynie TSH, a poziomy hormonów pozostają prawidłowe, mówimy o nadczynności subklinicznej.

Zaburzenia tarczycy u mężczyzn

Pomimo, że schorzenia tarczycy częściej dotyczą kobiety, to mężczyźni również na nie zapadają. Jednak ze względu na przekonanie, że choroba to oznaka słabości często choroby tarczycy są u mężczyzn późno rozpoznawane, a przez to mają bardziej dramatyczny przebieg. Objawy chorób tarczycy u mężczyzn są często niespecyficzne i bywają błędnie przypisywane innym schorzeniom.  Niedoczynność tarczycy prowadzi do wzrostu poziomu prolaktyny, a to skutkuje zaburzeniami płodności, potencji i gospodarki lipidowej. Te ostatnie z kolei prowadzą do powstawania chorób sercowo-naczyniowych. Niedoczynność tarczycy prowadzi do obniżenia tempa przemiany materii, rozwoju otyłości, zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Nadczynność tarczycy natomiast może powodować zaburzenia rytmu serca i niewydolność krążenia. Zarówno nadczynność jak i niedoczynność prowadzi do rozwoju nadciśnienia tętniczego.

Zaburzenia tarczycy a ciąża

W czasie ciąży zwiększa się produkcja hormonów tarczycy i jednocześnie zapotrzebowanie na jod. Może wówczas wystąpić niedoczynność tarczycy, która jest szczególnie niebezpieczna zarówno dla matki jaki dla rozwijającego się płodu. Niekorzystna jest również obecność przeciwciał anty-TPO i anty-TG.

Nieleczona niedoczynność tarczycy w ciąży może skutkować stanem przedrzucawkowym, porodem przedwczesnym, krwotokiem poporodowym, niską masą urodzeniową, upośledzeniem rozwoju neuropsychologicznego i poznawczego u dziecka oraz zwiększoną zachorowalnością i śmiertelnością okołoporodową.

Nadczynność tarczycy w ciąży również wiąże się z ryzykiem powikłań, takich jak nadciśnienie tętnicze, stan przedrzucawkowy, poród przedwczesny oraz niska masa urodzeniowa noworodka. U noworodków następstwem może być mała masa urodzeniowa i wewnątrzmaciczne zaburzenie wzrastania.

Zaburzenia tarczycy a psychika

Wykazany został związek między niedoczynnością tarczycy a upośledzeniem pamięci, uwagi, koncentracji, percepcji, szybkości psychomotorycznej czy pamięci werbalnej. Objawy te mogą przypominać symptomy zaburzeń depresyjnych i lękowych, co utrudnia prawidłową diagnozę.  Obserwowano również rzadkie przypadki niedoczynności z objawami psychotycznymi. Po leczeniu hormonalnym zaburzenia te mogą ulec normalizacji.

W nadczynności tarczycy obserwuje się: zaburzenia, uwagi, koncentracji, pamięci werbalnej, funkcji wykonawczych, a także drażliwość, nerwowość, pobudzenie. Mogą również wystąpić objawy depresji i lęku. Rzadko nadczynność wiąże się z występowaniem apatii, zwykle dzieje się tak u pacjentów w starszym wieku.

Objawy są odwracalne po zastosowanym leczeniu.

Zaburzenia tarczycy a dieta

Odpowiednie odżywianie pozwala zachować prawidłową funkcję tarczycy i wpływać na stan zdrowia. Optymalne dieta powinna zawierać niezbędne mikro- i makroelementy kluczowe we wspieraniu prawidłowej funkcji tarczycy.

Jod pełni istotną rolę w syntezie hormonów tarczycy. Aby zapewnić odpowiedni jego poziom do soli kuchennej dodawany jest jodek potasu. Niedobór jodu szczególnie w czasie ciąży i laktacji może niekorzystnie wpłynąć na rozwój układu nerwowego i zaburzyć funkcje umysłowe noworodka. Najcięższą postacią niedoboru jest wrodzona niedoczynność tarczycy.

Do syntezy hormonów tarczycy niezbędny jest również selen. Jego niedobór może prowadzić do rozwoju autoimmunologicznej choroby tarczycy. Suplementacja może obniżyć stężenie przeciwciał przeciwko peroksydazie tarczycowej anty-TPO. Warto pamiętać, że nadmiar selenu pociąga za sobą ryzyko wystąpienia łysienia czy zapalenia skóry.

Kolejnym pierwiastkiem niezbędnym dla prawidłowej funkcji tarczycy jest żelazo. Jego niedobór jest związany z występowaniem niedostatecznej syntezy T3 i T4.

Do pierwiastków niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania tarczycy należą również m.in. cynk, wapń i żelazo. Istotna jest również witamina D, która może zapobiegać procesom autoimmunologicznym oraz antyoksydanty i kwasy omega-3.

W przypadku osób z już rozpoznaną nadczynnością tarczycy ważne jest, aby unikać produktów zawierających jod (ryby morskie, owoce morza), a wzbogacić dietę o produkty obniżające poziom jodu jak warzywa kapustne.

Odmienne postępowanie jest u osób z niedoczynnością, dodatkowo warto wspierać pracę jelit poprzez zwiększanie ilości błonnika w pożywieniu.

Zaburzenia tarczycy u dzieci

Zaburzenia funkcji tarczycy u dzieci spotykane są rzadziej niż u dorosłych. Mają jednak poważniejsze następstwa. Już od etapu życia płodowego prawidłowa funkcja tarczycy ma istotne znaczenie dla rozwoju dziecka, dlatego już w momencie urodzenia przeprowadzane są testy przesiewowe wykrywające wrodzoną niedoczynność tarczycy.

Najczęstszym zaburzeniem funkcji tarczycy u dzieci jest choroba Gravesa-Basedowa, czyli nadczynność tarczycy o podłożu autoimmunologicznym. Schorzenie to może współistnieć z innymi chorobami o podłożu autoimmunologicznym jak np. cukrzyca typu I, częściej występuje również u dzieci z zespołem Downa.

Rozpoznawanie chorób tarczycy

• badania laboratoryjne oceniające funkcję tarczycy: TSH, fT3, fT4, anty-TPO, anty-TG, anty-TSHR (TRAb),
• inne badania laboratoryjne: morfologia krwi, lipidogram, aktywność ALT i fosfatazy alkalicznej, stężenie sodu, potasu, wapnia,
• USG, RTG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny,
• scyntygrafia tarczycy,
• biopsja aspiracyjna cienkoigłowa,
• EKG.

Prawidłowa funkcja przysadki mózgowej i ośrodka nadrzędnego – podwzgórza

	TSH obniżone	TSH prawidłowe	TSH podwyższone
fT4 obniżone, fT3 obniżone lub w normie	Niedoczynność tarczycy spowodowana chorobą przysadki lub podwzgórza	Niedoczynność tarczycy spowodowana chorobą przysadki lub podwzgórza	Pierwotna niedoczynność tarczycy
FT4, fT3 w normie	Subkliniczna nadczynność tarczycy	Prawidłowa czynność tarczycy	Subkliniczna niedoczynność tarczycy
fT4 podwyższone, fT3 podwyższone lub w normie	Pierwotna niedoczynność tarczycy	Gruczolak produkujący TSH lub oporność na hormony tarczycy	Gruczolak produkujący TSH lub oporność na hormony tarczycy

Pytania i odpowiedzi

1. Czy zaburzenia tarczycy mogą wpływać na zdolność organizmu do regulacji temperatury ciała i jakie inne nietypowe objawy mogą wskazywać na problem z tarczycą?

Tak, zaburzenia tarczycy wpływają na termoregulację. Ze względu na obniżone tempo metabolizmu u osób z niedoczynnością tarczycy występuje uczucie ciągłego zimna. Nadczynność tarczycy pociąga za sobą nasilenie tempa metabolizmu i uczucie gorąca oraz wzmożoną potliwość. Do nietypowych objawów sugerujących problem z tarczycą należą: ból i sztywność mięśni, skurcze mięśniowe, zaburzenia snu, wahania wagi czy niestabilność emocjonalna.

2. Jak stres długoterminowy lub przewlekłe napięcie nerwowe wpływa na funkcjonowanie tarczycy?

Stres może prowadzić do wystąpienia chorób autoimmunologicznych lub do zaostrzenia ich przebiegu, wpływa on bowiem na funkcjonowanie układu odpornościowego.

Stres przewlekły może zaburzać pracę osi podwzgórze–przysadka–tarczyca, obniżając poziom TSH i hormonów tarczycy, co prowadzi do objawów niedoczynności. Oprócz tego przewlekły stres zaburza powiązanie między kortyzolem – hormonem stresu a hormonami tarczycy. Wzrost kortyzolu zaburza metabolizm hormonów tarczycy co może prowadzić do niedoczynności tarczycy.

3. Jak zmienia się funkcjonowanie tarczycy w zależności od pory roku, na przykład zimą, gdy poziomy witaminy D są niższe, a metabolizm zwalnia?

Poziom TSH jest wyższy zimą niż w innych porach roku, ma to związek z niskimi temperaturami i koniecznością intensywniejszej pracy tarczycy. W okresie zimowym może dochodzić do pogorszenia funkcji tarczycy – mniej słońca = mniej witaminy D, wolniejszy metabolizm, większe ryzyko niedoczynności (szczególnie subklinicznej). Zimą również bardziej dokuczliwe stają się objawy niedoczynności tarczycy.

4. Czy dieta ketogeniczna lub inne popularne diety mogą wpływać na funkcjonowanie tarczycy, a jeśli tak, to jakie potencjalne skutki pozytywne lub negatywne mogą wystąpić?

Dieta ketogeniczna należy do diet eliminacyjnych. Zdaniem dietetyków diety eliminacyjne pozbawiają organizm wielu cennych witamin, mikroelementów i składników odżywczych, dlatego nie są zdrowym sposobem odżywiania w dłuższej perspektywie. Dieta ketogeniczna stosowana długotrwale nasila katabolizm białek, sprzyja rozwojowi niedożywienia, a wysoka podaż tłuszczu nasila stan zapalny. Ponadto diety niskowęglowodanowe, w tym ketogeniczna, mogą u niektórych osób obniżać poziom T3 (aktywnego hormonu), co może pogarszać funkcjonowanie tarczycy. Z drugiej strony – u osób z insulinoopornością mogą poprawić wrażliwość na hormony.