Niedobór żelaza. Jakie są jego objawy i skutki?

Niedobór żelaza może być konsekwencją różnych stanów chorobowych, obfitej miesiączki, zmniejszonej podaży pierwiastka z dietą lub zwiększonego zapotrzebowania fizjologicznego np. w okresie wzrostu lub ciąży. Konsekwencją jego niedoboru jest anemia, charakteryzująca się szeroką gamą objawów klinicznych. Dlaczego należy uważnie obserwować organizm i nie reagować na niepokojące objawy niedoboru żelaza?

Żelazo i jego funkcje w organizmie

Żelazo stymuluje czynność krwiotwórczą szpiku, nasila syntezę hemoglobiny i wzrost liczby krwinek czerwonych. Pełni ważne zadanie wiązania tlenu, aż do momentu, kiedy będzie on uwolniony w tkankach i komórkach docelowych.

Ogólna ilość żelaza (Fe) w organizmie jest rozmieszczona w trzech pulach funkcyjnych:

• zapasowej – m.in. w wątrobie jako ferrytyna i hemosyderyna (25%),
• transportowej – krążące w osoczu, związane z transferyną (0,1%),
• czynnościowej – wchodzące w skład hemoglobiny, mioglobiny i grup funkcyjnych enzymów (74,9%).

Zaburzenia gospodarki żelazem, prowadzące m.in. do niedoboru, mogą mieć związek z nieprawidłowym wchłanianiem, zwiększoną utratą (krwotoki, krwawienia) lub wzrostem zapotrzebowania na żelazo, (w ciąży, po rozległych zabiegach operacyjnych). Wchłanianiu żelaza z pokarmu, sprzyja obecność witaminy C.

Stężenie żelaza w surowicy krwi dorosłej osoby zdrowej powinno wynosić*:

• u kobiet         60–160 µg/dl (11-29 µmol/l),
• u mężczyzn    80–180 µg/dl (14-32 µmol/l).

*Wg. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Solnica B, Dembińska – Kieć A, Naskalski JW. Urban & Partner Wrocław 2022.

Żelazo odpowiedzialne jest za szereg procesów metabolicznych, uzależnionych od transportu tlenu. Z tego względu objawy niedoboru żelaza, powiązane są ściśle z zaburzeniem oddychania komórkowego oraz dostarczania tlenu do tkanek i narządów.

Objawem klinicznym niskiego poziomu żelaza jest niedokrwistość i związane z nią dysfunkcje.

Niedobór żelaza – objawy

Niedobór żelaza (sideropenia) uznawany jest za przyczynę nawet 80% przypadków niedokrwistości (anemii) i dotyczy blisko 2% populacji.

Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest stanem klinicznym, w którym w badaniach laboratoryjnych, stwierdza się zmniejszenie:

• liczby krwinek czerwonych (erytrocytów),
• stężenia hemoglobiny (Hb),
• hematokrytu (Hct),
• średniej objętości krwinki czerwonej (MCV),
• średniej masy Hb w krwince (MCH),
• średniego stężenia Hb w krwince (MCHC).

Stężenie żelaza podlega wahaniom dobowym, wyniki wykonane rano i po południu, mogą się różnić nawet o 40%. Jego badanie powinno być interpretowane zawsze, łącznie z wynikiem morfologii.

Najlepszym wskaźnikiem, oceniającym aktualne zapasy żelaza w organizmie jest poziom ferrytyny. W chorobach związanych z nieprawidłowym stężeniem żelaza we krwi zaleca się oznaczenie takich parametrów gospodarki żelazem, jak:

• całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC, Total Iron Binding Capacity),
• utajona zdolność wiązania żelaza (UIBC, Unsaturated Iron Binding Capacity),
• żelazo,
• wysycenie transferyny – Tfs,
• transferyna,
• ferrytyna,
• stężenie rozpuszczalnego receptora dla transferyny (sTfR, soluble transferrin receptor).

Utajony niedobór żelaza

Objawy niedoboru żelaza mogą się różnić zależnie od stopnia niedoboru. Wczesne objawy niedoboru mogą być niedostrzegalne, przy większym deficycie, symptomy nasilają się.

Kiedy organizm nie ma zgromadzonych zapasów żelaza, a pokrywane są jedynie bieżące potrzeby, pojawia się tzw. utajony niedobór żelaza. Rozwija się miesiącami i można go wykryć jedynie w badaniach laboratoryjnych, oznaczając poziom ferrytyny oraz całkowitą zdolność wiązania żelaza – TIBC.

W przypadku anemii z niedoboru żelaza, wątroba wytwarza więcej transferyny, aby zwiększyć możliwości wychwytu wolnego żelaza, którego pula jest zmniejszona, również TIBC będzie w tym przypadku wyższa.

Ostra i przewlekła anemia

Anemia ostra może wystąpić w przypadku nagłej utraty dużych objętości krwi, w wyniku urazów, złamań, nieplanowych zabiegów operacyjnych. Są to sytuacje nagłe, kiedy nie ma możliwości przedoperacyjnej kontroli zdrowia pacjenta i korygowania np. niedoborów żelaza, jako przyczyny wystąpienia anemii.

W niedokrwistości przewlekłej, pacjentom dokucza:

• postępujące uczucie osłabienia,
• zmniejszona tolerancja wysiłku fizycznego,
• trudność z koncentracją, pamięcią,
• duszność,
• przyspieszone bicie serca, czasem także ucisk w klatce piersiowej,
• senność,
• bladość skóry i błon śluzowych,
• osłabienie kondycji włosów,
• kruche paznokcie o pofałdowanej strukturze,
• obniżenie odporności,
• obniżona tolerancja zimna,
• ból i zawroty głowy.

Nietypowe objawy niedoboru żelaza

U niektórych osób mogą pojawić się nietypowe objawy niedoboru żelaza, jak:

• spaczone łaknienie, np. ochota na kredę, glinę, surowy ryż – często w anemii z niedoboru żelaza u dzieci,
• zespół niespokojnych nóg, podczas nocnego odpoczynku,
• zapalenie języka lub nienaturalnie wygładzony język,
• pękające kąciki ust, nawracające afty, nadżerki w błonie śluzowej jamy ustnej.

W przypadku niedokrwistości, w przebiegu chorób przewlekłych (nowotworowych, układowych czy długotrwałych infekcjach) zmieniają się niektóre parametry gospodarki żelazem:

• stężenie ferrytyny wzrasta, organizm dąży do magazynowania żelaza,
• transferyna ulega obniżeniu,
• TIBC zmniejsza się.

Nieleczona anemia, prowadzi do:

• arytmii, częstoskurczu i uszkodzeń serca,
• komplikacji ciążowych, w tym rozwoju zaburzeń ze spektrum autyzmu i ADHD u małych dzieci,
• opóźnień w rozwoju fizycznym i psychicznym u dzieci,
• zaburzeń słuchu.

Niedobór żelaza w ciąży – skutki

W okresie ciąży pojawia się dodatkowe zapotrzebowanie na żelazo, co może być przyczyną niedoboru tego pierwiastka. Jony żelaza przenikają przez łożysko zawsze w kierunku od matki do dziecka i dopiero skrajnie niski poziom żelaza, uniemożliwia prawidłową erytropoezę (tworzenie nowych krwinek czerwonych) u płodu. Konsekwencją niedoboru żelaza w okresie ciąży jest przewlekłe niedotlenienie płodu, co stanowi bezpośrednie zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dziecka. Niedobór żelaza zaburza czynność mięśnia macicy, może prowadzić do nieprawidłowej czynności skurczowej i być przyczyną zagrożenia, porodem przedwczesnym. Stwarza też trzykrotnie zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z niską masą. Upośledzenie funkcji łożyska, w ciąży powikłanej niedokrwistością z niedoboru żelaza może prowadzić do ograniczonego rozwoju płodu, zaburzeń immunologicznych u noworodka, a nawet do obumarcia płodu.

Niedobór żelaza – skutki niedoboru niemowląt i małych dzieci

Zasoby żelaza, zgromadzone w okresie płodowym są wprost proporcjonalne do czasu trwania ciąży i masy ciała dziecka. U zdrowego noworodka około 80% żelaza, gromadzi hemoglobina. Niski poziom żelaza w czasie ciąży może być przyczyną niedokrwistości w pierwszym roku życia dziecka, kiedy wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego jest ograniczone, a zapasy z okresu ciąży, zbyt małe. Skrócony czas trwania ciąży i inne patologie tego okresu mają wpływ na status żelaza u dzieci. Niedokrwistość sideropeniczna (z niedoboru żelaza) pogarsza ich rozwój psychomotoryczny i upośledza zdolności poznawcze. Starsze dzieci w wyniku niedoboru żelaza mogą mieć obniżoną koncentrację, słabszą niż rówieśnicy sprawność ruchową czy zwiększoną podatność na infekcje.

Niedobór żelaza – u osób starszych i pacjentów ortopedycznych

Duży odsetek pacjentów starszych, ma niezdiagnozowaną i nieleczoną niedokrwistość. W uzasadnionych przypadkach zaleca się u nich oznaczenie stężenia:

• żelaza,
• ferrytyny,
• wskaźnika TIBC,
• stężenia witamin B12 i
• kwasu foliowego

na 4-6 tygodni przed operacją, ponieważ krwawienie śródoperacyjne u pacjentów w wieku podeszłym, wpływa na pogorszenie morfologii, zwiększenie chorobowości i śmiertelności pooperacyjnej. Alloplastyka stawu kolanowego wiąże się z utratą krwi w ilości od 0,5 l do 1,3 l, a w przypadku stawu biodrowego, to ok. 1,5 l. Konsekwencją tego bywa często anemia pooperacyjna, która zwiększa ryzyko powikłań, infekcji okołoprotezowych oraz gorszego funkcjonowania operowanego stawu. Odpowiednia diagnostyka przedoperacyjna i terapia niedokrwistości, znacznie zmniejsza liczbę przetoczeń preparatów krwi w okresie około- i pooperacyjnym, poprawia rokowanie, wyniki funkcjonalne oraz skraca okres hospitalizacji na oddziale ortopedycznym.

Autor: Dr Iwona Radecka

Bibliografia:

1. Rola suplementacji lekami zawierającymi żelazo przed planowanymi endoprotezoplastykami dużych stawów w praktyce lekarza ortopedy. Sibilska A, Romaniuk K, Pulik Ł, Łęgosz P. Praktyczna Ortopedia i Traumatologia 2022; 28.
2. Niedokrwistość z niedoboru żelaza w praktyce ginekologicznej. Waleśkiewicz-Ogórek K., Forum poł. i gin, 2019; 49.
3. Zapobieganie niedoborowi żelaza i leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza u niemowląt i małych dzieci. Pleskaczyńska A. Pediatria po dyplomie 2017; 6.
4. Niedokrwistość z niedoboru żelaza u ciężarnych. Waleśkiewicz-Ogórek K. Forum poł. i gin, 2016; 31: 8–12.